نمودِ عرفان (گنوس) مانوی در شاهنامۀ فردوسی

با درنگ در شاهنامه با گونه­ای باور روبه­رو می­شویم که می­توان آن را اندیشه­های گنوسی نام نهاد. این نگرش گنوسی، تفکّری است جهانی که در سدۀ نخستین مسیحیّت رواجی چشم­گیر داشته است و در مصر، روم، اسکندریه، جنوب عراق و فرارودان گسترش یافته است و در ایران باید مانویان را نمایندۀ این گروه پنداشت که آرای آنـان در شاهنـامه راه یـافته است؛ چنان­کـه ضحّاکِ شاهنامه جنسیّتی مادینه همچون آزِ مانویان می­یابد و مارهایِ رُسته بر دوش ضحّاک نیز همان فرزندان مردمان­اند (فرزندان اشقلون و پیسوس) که بنا بر اندیشۀ مانی اساسِ اهریمنی دارند و تن آنان دربردارندۀ آز است که در پیکرۀ دو مار، بر دوش ضحّاک نمایان می­شوند و نمی­توان جلوی رشد آن­ها را گرفت. کیخسرو نیز چهره­ای گنوسی­وار دارد که در پی آشنایی با هومِ پشمینه­پوش، نه تنها پادشاهی؛ که جهان را رها می­کند و در اثر مُردنِ پیش از مرگِ واقعی، آن­گونه که مانویان معتقد بودند، زنده پیش یزدان می­رود. لهراسب نیز به سرشت اهریمنی جهان آگاه است و از همین روی، نه تنها از پادشاهی؛ که از جهان کناره می­گیرد و در آفرین­خانۀ بلخ هیکل می­بندد (مرگ عرفانی مانویان/ مُردنِ پیش از مرگ) و مـانند مار اَمّوی مانوی، در مقابل خورشید نیایش می­کند. اسکندر نیز پس از آشنایی با پزشک (گنوسیانِ بزرگ خود را پزشک می­گفتند) روی به گیاه­خواری می­آورد و از زنان دوری می­کند که این کُنش­ها، کردارهایی گنوسی (عرفانی) است.